Τα τελευταία δεδομένα για την τύχη των Σκυριανών ιππαρίων
(άρθρο του καθ. Θ. Αντίκα)

Το ιππάριο της Σκύρου είναι απ’ τις αρχαιότερες και πιο σπάνιες μικρόσωματικές φυλές ίππων του κόσμου. Δεν αναφέρεται σε αρχαίες πηγές, είναι όμως πιθανό να προέρχεται απ’ τη Θεσσαλική ή τη γειτονική της Πίνδου και να πέρασε στις Σποράδες το 18ο-19ο αι., ή πολύ νωρίτερα. Στη Εποχή του Χαλκού, το ιππικό του Αχιλλέα πέρασε απ’ τη Σκύρο καθ’ οδόν προς την Τροία (Ιλιάς Ι.668, Τ.326, 332). Η μικροσωμία του, όπως κι άλλων νησιώτικων φυλών (Shetland, Κίνας, Κασπίας, Chincoteague κ.α.), οφείλεται στη λιτή διατροφή, τις αντίξοες συνθήκες του περιβάλλοντος και τη συγγενική αναπαραγωγή που κατά τεκμήριο δημιούργησαν το γενότυπο και φαινότυπο του.

Γενετικές αναλύσεις στο Εργαστ. Φυσιολογίας Αναπαρ. Αγροτ. Ζώων του ΑΠΘ (Apostolidisetal, 2000) έδειξαν πως η φυλή της Σκύρου είναι η πιό ομοιογενής φυλή της Ελλάδος. Πιθανό μάλιστα το μικρόσωμο αυτό άλογο να ζούσε κι αλλού στην αρχαιότητα, αφού οι σωματομετρικές μελέτες παραστάσεων αλόγων (λ.χ. στον Παρθενώνα κ.α.) έδειξαν ότι στην κλασσική περίοδο ήδη υπήρχαν άλογα με το ίδιο περίπου ύψος (Αντίκας, 2000).

Η φυλή εκτρέφεται σχεδόν αποκλειστικά στο νησί, όπου στην απογραφή του ‘98 βρέθηκαν 137 άτομα. Με απόφαση του Υπ. Γεωργίας απαγορεύθηκε η εξαγωγή όποιου καθαρόαιμου ιππαρίου ύψους <110 εκ. γιατί εν τω μεταξύ ο πληθυσμός τους αφανίστηκε μεταπολεμικώς. Εκτός της Σκύρου εκτράφηκαν καθαρόαιμα ή διασταυρωμένα ιππάρια από παράνομες εξαγωγές, στο δε αγρόκτημα του ΑΠΘ και την Κέρκυρα (SilvaProject) διατηρούνται πυρήνες αναπαραγωγής (με 30 και 12 καθαρόαιμα ζώα αντίστοιχα) για τη διάσωση της φυλής. Η διαβίωση στο νησί είναι ελεύθερη το χειμώνα (στη θέση ‘Βουνό’), το δε θέρος μαζεύονται απ’ τους ιδιοκτήτες για δευτερεύουσες γεωργικές εργασίες, κυρίως μεταφορές κι αλώνισμα. Η συνήθεια αυτή συνετέλεσε δυστυχώς στη μείωση του πληθυσμού, ιδίως τους χειμώνες με άσχημο καιρό και έλλειψη τροφής. Σήμερα μερικοί ευσυνείδητοι ιδιοκτήτες διατηρούν ζώα από αγάπη και σεβασμό στην παράδοση, με συνέπεια όμως την αύξηση των αρσενικών (33,3%) σε σχέση με τα θηλυκά (66,7%), ως και την απουσία εκτομιών, αφού δεν βρέθηκε κανένας στην απογραφή. Ευτυχώς ο Δήμος και ο τοπικός ιππικός σύλλογος δημιούργησαν στάβλους και ιπποδρόμιο, για να συντηρούν όσα ζώα εγκαταλείπονται απ’ τους κυρίους τους για όποιο λόγο (παύση γεωργικής ενασχόλησης, κόστος συντήρησης, κ.α). Όμως απαιτείται η περίφραξη του οικότοπου, όπου θα διαβιούν τα ζώα ελεύθερα με στοιχειώδη διατροφή και πότιση το χειμώνα και θα γίνεται φυσική αναπαραγωγή. Τούτο γιατί δεν πρέπει με καμιά σύγχρονη μέθοδο να μεταβληθούν ριζικά οι συνθήκες στις οποίες διαβίωσε κι εξελίχθηκε γενετικά η φυλή για άγνωστο πόσους αιώνες.



Περιγραφή του φαινότυπου

Το ιππάριο της Σκύρου μπορεί να καταταγεί στο φαινότυπο του Κρητικού (ή Αιγαιικού) ίππου, του οποίου αποτελεί μικρογραφία. Το ύψος του είναι κατά μέσο όρο 109 εκ. στα αρσενικά και 107 εκ. στα θηλυκά (Πόνυ Α’). Κύριο χρώμα (ποσοστό 57%) είναι το ορφνό κι οι αποχρώσεις του όπως και στη φυλή Κρήτης, ακολουθούμενο απ’ το φαιό με τις αποχρώσεις του (19%), το ερυθρόφαιο (16%) και το ξανθό (7%). ‘Αλλα χρώματα, λ.χ. το ισαβέλλειο, υπάρχουν αλλά είναι σπάνια. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (λευκές κηλίδες κ.α.) υπάρχουν κυρίως στα ορφνά ζώα, ενώ κυριαρχούν οι ‘κορυφές’ (whorls, epis, cowlicks) στο κεφάλι, λαιμό, τράχηλο και σώμα. Το τελευταίο είναι μυώδες και συμπαγές με εντυπωσιακή δύναμη έλξης σε σχέση με το μέγεθος του, λεπτό και ωραίο κεφάλι, εντόνως όρθια μικρά αυτιά, μεγάλα μάτια και μυκτήρες. Ο τράχηλος είναι ευρύς, μυώδης με εξαιρετική δύναμη κι ευκαμψία, μακρυά χαίτη και προκόμη που συχνά καλύπτει τα μάτια. Ιδίως στους επιβήτορες φτάνει συχνά ως τα κάτω άκρα, η δε ουρά είναι θυσανωτή και φτάνει συχνά ως τις οπλές. Άλλα κοινά χαρακτηριστικά είναι η ισχυρή κράση, η ζωηράδα, η εξυπνάδα, η ελαστικότητα, η αντοχή, η ταχύτητα και η λιτοδιαίτη φύση, πράγμα που κάνει το ιππάριο ιδεώδες για την εκπαίδευση μικρών παιδιών στα οποία φαίνεται πως έχει αδυναμία. Ως τη δεκαετία του 70-80, πολλοί ιππικοί όμιλοι διατηρούσαν ιππάρια για το σκοπό αυτό, ατυχώς όμως τούτο δεν έτυχε υποστήριξης απ’ το Υπ. Γεωργίας, τη Φίλιππο Ένωση ή την Ελληνική Ομοσπονδία Ιππασίας (λ.χ. με θέσπιση κινήτρων και επάθλων σε αγώνες ελληνικών ίππων) με άμεση συνέπεια την εγκατάλειψη του. Ευτυχώς ιπποδρομίες γίνονται παραδοσιακά στη Σκύρο--προς τιμή των ντόπιων--κάθε Αύγουστο, όπου συμμετέχουν κυρίως παιδιά του νησιού αλλά κι άλλων περιοχών. Αυτοί ακριβώς οι αγώνες συντέλεσαν σημαντικά στη διάσωση της φυλής και πρέπει να συνεχιστούν έστω υπό μορφή ιστορικών / θρησκευτικών πορειών.



Αναπαραγωγή

Η ενήβωση του ιππαρίου είναι πρώιμη, σχεδόν από το πρώτο έτος της ηλικίας του, η δε περίοδος αναπαραγωγής αρχίζει νωρίς την άνοιξη και κρατά ως το καλοκαίρι. Λόγω του μεγάλου αριθμού επιβητόρων οι ιδιοκτήτες φοράδων έχουν τη δυνατότητα επιλογής μεγάλου φάσματος αρσενικών φαινοτύπων, εφ’ όσον βέβαια σταβλίζουν τα ζώα τους. Αντίθετα την περίοδο ελεύθερης διαβίωσης των ζώων στο ‘Βουνό’ (Οκτώβριο ως Μάιο), οι επιβάσεις είναι τυχαίες, εξαρτώμενες απ’ την ομάδα (‘χαρέμι’) του επιβήτορα όπου ανήκει η φοράδα. Οι τοκετοί γίνονται την άνοιξη για όσα ζώα αφήνονται ελεύθερα το χειμώνα, γεγονός που επιτρέπει τους ιδιοκτήτες να χρησιμοποιούν τις φοράδες για γεωργικές εργασίες το θέρος, αφού τα πουλάρια είναι ήδη μεγάλα και τις ακολουθούν. Τα προβλήματα αναπαραγωγής που διαπιστώνονται στο νησί είναι κυρίως τα εξής:

α) ηείσοδος όνων-επιβητόρων στην ελεύθερη αγέλη ιππαρίων του ‘Βουνού’, που επειδή είναι πολύ ‘δραστήριοι’ γονιμοποιούν τις φοράδες Σκύρου, με συνέπεια τη γέννηση πιό πολλών ημιόνων σε σχέση με πώλους. Είναι αναγκαία η περίφραξη έστω τμήματος των λειμώνων βοσκής, για να ελέγχεται η είσοδος όνων κατά την περίοδο αναπαραγωγής

β) η αδυναμία προγραμματισμού συζεύξεων στην ελεύθερη διαβίωση, αφού η επιλογή γίνεται από το δεσπόζοντα επιβήτορα κάθε αγέλης, ή δευτερευόντως από τη φοράδα, και σε κάθε περίπτωση είναι αδύνατο να προβλεφθεί. Είναι αναγκαία η δημιουργία Stud-book με τα προϊόντα κάθε επιβήτορα, ώστε η επιλογή να γίνεται με επιστημονικό τρόπο

γ) ο σταβλισμός πολλών αλόγων λόγω περιορισμού των γεωργικών ασχολιών αλλά και γιατί πολλοί ιδιοκτήτες δεν θέλουν γέννες των φοράδων τους για οικονομικούς λόγους, πράγμα που οδηγεί στον περιορισμό των γεννήσεων, στη μείωση του ποσοστού νεαρών ιππαρίων και στη στασιμότητα του εν γένει ίππειου πληθυσμού στο νησί.



Προοπτικές εξέλιξης

Παλιότερα οι ντόπιοι αγρότες ή κτηνοτρόφοι άφηναν τ’ άλογα τους ελεύθερα κατά τις πρώτες φθινοπωρινές βροχές (για να φυτρώσει η βλάστηση) σε μια βραχώδη, ξηρική και θαμνώδη περιοχή του νησιού, το ‘Βουνό’, όπου διαβιούσαν μέχρι το Μάιο. Κάθε ιδιοκτήτης τότε έπιανε τα δικά του και τα χρησιμοποιούσε για μεταφορά προϊόντων και ανθρώπων. Στο μεταξύ η διατροφή αφορούσε στη βλάστηση του ‘Βουνού’ περιορίζοντας έτσι το κόστος. Αποτέλεσμα αυτού του συστήματος διαχείρισης ήταν να μην υπάρχουν στάβλοι, αλλ’ απλώς η θερινή διατήρηση των αλόγων στην ύπαιθρο, δεμένων με τριχιά απο το πόδι. ‘Οσο για τη χειμερινή διαβίωση ήταν σκληρή κι ανεπαρκής, με αποτέλεσμα την παρέμβαση του Υπ. Γεωργίας, που καθιέρωσε ετήσια επιδότηση κατά κεφαλή με σκοπό να διευκολύνει οικονομικά και να παρακινήσει τους ιδιοκτήτες να ενσταβλίζουν τα ζώα τους το χειμώνα. Η πρόθεση του Υπ. Γεωργίας ήταν καλή, αλλά προσέκρουσε στο ‘ελληνικό δαιμόνιο’, δηλ. την εξυπνάδα πολλών ιδιοκτητών να εισπράττουν επιδοτήσεις και συγχρόνως να στέλνουν τα ζώα τους στο ‘Βουνό’ χωρίς να χτίζουν στάβλους. Ευτυχώς τελευταία μειώθηκαν τα άλογα που στέλνονται στο ‘Βουνό’ το χειμώνα, γιατί οι ιδιοκτήτες κατάλαβαν επιτέλους ότι τα ζώα τους επιστρέφουν από κει σε πολύ κακή κατάσταση και συχνά στείρα, ή γονιμοποιημένα από όνους. Με την αύξηση των σταβλισμένων ζώων, πράγμα στο οποίο βοήθησε κι ο Δήμος Σκύρου, ο πληθυσμός της φυλής παρουσιάζει μικρή αύξηση, όχι όμως αρκετή βάσει του αριθμού των φοράδων.

Η τάση των Σκυριανών να διατηρούν ιππάρια λόγω παράδοσης, κοινωνικής προβολής και διατήρησης της κληρονομιάς του νησιού, καθώς και η διατήρηση ιππαρίων στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά (λ.χ. Κέρκυρα κ.α), δημιουργεί ελπίδες για περαιτέρω ανάπτυξη αυτής της σπάνιας φυλής. Πυρήνας αυτής της ανάπτυξης είναι το Εργαστ. Φυσιολογίας Αναπαραγωγής Αγροτικών Ζώων στο Αγρόκτημα του ΑΠΘ, που διατηρεί 5 επιβήτορες και 35 φοράδες και για πέντε χρόνια τώρα διοχετεύει κατάλληλο γενετικό υλικό επιβητόρων σε φορείς ή / και ιδιώτες που διαθέτουν φοράδες φυλής Σκύρου. ‘Έτσι υπάρχουν ελπίδες πως στην επόμενη τετραετία θα αυξηθεί σημαντικά ο πληθυσμός των ιππαρίων και θα εκλείψουν οι πιθανότητες εξαφάνισης της που το 1998 ήταν οριακές, αφού η ύπαρξη πληθυσμού γύρω στα 100 μέλη είναι η ‘κόκκινη γραμμή’ κινδύνου προς εξαφάνιση για όποιο είδος θηλαστικού. Βέβαια είναι άκρως απαραίτητη η δημιουργία γενεαλογικού βιβλίου (Stud book) από την Ομοσπονδία Παραδοσιακής Ιππικής ή του Δήμου Σκύρου, που θα περιλάβει την καταγραφή όλων των ιππαρίων της χώρας, θα βοηθήσει στη γενετική επιλογή συζεύξεων και θα διευρύνει τον οικότοπο διαβίωσης τους σε άλλες νησιώτικες περιοχές της χώρας εκτός των Σποράδων.


Theo G. Antikas, PhD
Anatomy & Physiology
Skagit Valley College